برج آزادی به مناسبت یادبود جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ساخته شد که به نام برج شهیاد آریامهر معروف بود و پس از انقلاب اسلامی به برج آزادی تغییر نام یافت. معماری شگفت‌انگیز این اثر باعث شده است که یکی از مهمترین جاهای دیدنی تهران به شمار آید. برج آزادی در سال ۱۳۵۳ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. جالب است بدانید که در فاصله سال‌های ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۷ تصویر برج روی اسکناس‌های ۲۰۰ ریالی ایران چاپ میشد. محوطه زیرین برج به نگارخانه، سالن دانستنی‌ها، سالن ایران‌شناسی، موزه، کتابخانه و… اختصاص دارد. با توجه به تعداد زیاد سالن‌ها و موزه‌های طبقه زیرین برج می‌توان به این نتیجه رسید که کلیه فضاهای موجود طوری طراحی شده‌اند که بیشتر جنبه نمایشگاهی داشته باشند .
تاریخچه برج آزادی
حکومت پهلوی از سال ۱۳۳۹ تصمیم گرفت بنای یادبودی در مدخل غربی تهران (سه راه مهرآباد) بسازد. در ابتدا قرار بود بنایی به‌شکل طاق نصرت ساخته شود؛ اما با تخصیص اعتبارات اعلام شد که طرح طاق نصرت عظمت کافی را ندارد. تا اینکه در شهریور سال ۱۳۴۵ طی فراخوانی در روزنامه‌ها، از معماران دعوت شد تا طرح‌های خود را ارسال کنند. سرانجام از بین معماران ایرانی، طرح حسین امانت از دانشگاه تهران برنده شد. او که در آن زمان یک دانشجوی ۲۴ ساله بود، مامور ساخت میدانی در پایتخت شد که نمادی برای ایران مدرن باشد و علاوه بر تاثیر بصری، پیشینه تاریخی، فرهنگی و هنری این مرزوبوم را نیز نشان دهد.
کار ساخت برج آزادی در ۱۱ آبان ۱۳۴۸ آغاز شد که ۲۸ ماه طول کشید تا اینکه در ۲۴ مهرماه ۱۳۵۰ با حضور ۳۰۰۰ مهمان داخلی و خارجی افتتاح شد. در روز افتتاحیه، برای نخستین بار از منشور کوروش رونمایی شد تا این منشور ۲۵۰۰ ساله پیوندی میان تاریخ باستان ایران و وضعیت رو به توسعه آن زمان کشور باشد. این برج که از تلفیق طاق‌های معماری قبل و بعد از اسلام بود، با گذر زمان به نما شهر تبدیل شد.
پس از افتتاح برج آزادی، مسئولیت نگهداری آن به وزارت فرهنگ و هنر واگذار شد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز همین روند ادامه یافت و به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی رسید. در حال حاضر، مسئولیت اداره برج را بنیاد رودکی بر عهده دارد .
همه آنچه که به‌عنوان مجموعه فرهنگی برج آزادی می‌شناسیم، به‌یک‌باره در سال ۱۳۵۰ ساخته نشد و فقط شامل ساختمان برج و زیر زمین میشد.
دولت وقت در سال ۱۳۵۳ تصمیم گرفت موزه‌ای زیر فضای میدان و برج آزادی در عمق ۱۵ متری بسازد و از همین رو طراحی آن به حسین امانت سپرده شد که نتیجه آن موزه‌ای پیشرفته مجهز به بخش‌های سمعی و بصری بود. از آنجا که در جریان تظاهرات‌ها و مبارزات انقلاب ایران، مردم برای تجمع‌های مختلف از این میدان استفاده می‌کردند، نام آن پس از پیروزی انقلاب به میدان و برج آزادی تغییر کرد. از سال ۱۳۵۷ تاکنون، این میدان به‌عنوان محلی برای اجرای برنامه‌های مرتبط با پیروزی انقلاب اسلامی تبدیل شده است. برج آزادی از سال ۱۳۹۲ با وضعیت تخریبی نگران‌کننده‌ای دست‌وپنجه نرم می‌کند..
معماری برج آزادی
میدان و برج آزادی از معماری و طراحی منحصربه‌فردی برخوردار است و در طراحی آن سعی شده است از المان‌های معماری ایرانی همچون بادگیر، باغ ایرانی، چهار طاقی، کاربندی و انواع کاشی‌کاری استفاده شود. میدان آزادی با مساحت ۵۰ هزار متر مربع، زمینی به‌شکل بیضی دارد که بنای برج در امتداد محور شرق – غرب و در حدود یک‌سوم شرقی آن واقع است. معمار این بنا تلاش داشته است تا گذشته درخشان تاریخ ایران را در این سازه حیرت‌انگیز متبلور کند تا هر کسی که به ایران می‌آید، با دیدن برج آزادی به عمق فرهنگ این سرزمین پی ببرد.
برج ازادی ۶۳ متر طول و ۴۵ متر ارتفاع از سطح زمین دارد و از چهار طبقه تشکیل شده که دارای دو راه پله با ۲۸۶ پلکان و دو آسانسور است. در ساخت این اثر از ۲۵ هزار قطعه سنگ مرمر جوشقان اصفهان و ۹۰۰ تن آهن استفاده شده است. درهای اصلی برج آزادی از سنگ گرانیت همدان ساخته شده و سنگ‌های طبقه همکف و همچنین طبقات برج نیز از معدن مروارید کردستان استخراج شده‌اند.
بنای برج از یک هندسه مربع مستطیلی تشکیل شده است که ۱۶ ضلعی شده و در آخر به یک گنبد منتهی می‌شود که از داخل برج قابل‌مشاهده است
شکل ظاهری برج آزادی از ترکیب دو جفت قوس بزرگ تشکیل شده است که به هم می‌رسند و سازه بزرگ سفیدرنگی را به وجود می‌آورند. این سنگ‌های سفید نمای ساختمان، با شیارهای فیروزه‌ای‌رنگ تقسیم‌بندی شده‌اند. برج آزادی دارای چهار نما است که هر دو نما با هم متقارن هستند.
خطوط موازی و کشیده پایه‌‌ها با الهام از سبک معماری هخامنشی هستند؛ قوس اصلی وسط برج، طاق کسری دوره ساسانی را در ذهن تداعی می‌کند و قوس شکسته بالایی آن با استفاده از معماری پس از اسلام طراحی شده است. آب‌نما و فواره‌های میدان نیز نمودی از باغ‌های ایرانی هستند. رسمی‌سازی‌‌های بین این دو قوس، از گنبد مساجد ایران الهام گرفته است. ضمن اینکه کاربندی‌های قسمت‌های مختلف مجموعه و طبقات برج با الهام از کاربندی‌های دوره اسلامی هستند.
طراحی برج آزادی رابطه تنگاتنگی با میدان آزادی دارد که در طراحی‌ها و چمن‌کاری آن مشهود است. به گفته حسین امانت، طراح برج، به‌دلیل نزدیکی بنا به فرودگاه مهرآباد امکان افزایش ارتفاع آن به بیشتر از ۴۵ متر وجود نداشت و برای اینکه افراد هنگام رفتن به‌سمت برج احساس کنند که به طرف بالا می‌روند، یک سرازیری در میدان آزادی ایجاد کرد تا کسانی که از جانب فرودگاه مهرآباد وارد میدان می‌شوند، در مسیری شیب‌دار حرکت کنند
جذابیت برج آزادی فقط به نمای بیرونی آن خلاصه نمی‌شود و فضای داخلی آن نیز حیرت هر بیننده‌ای را به‌همراه دارد. دو طبقه از برج در بالای قوس طاق اصلی و زیر گنبد قرار گرفته‌اند که دسترسی به آن‌ها با آسانسور میسر است. طبقه بالا، گنبدی از بتن سفید دارد که مزین به مقرنس‌کاری و کاشیکاریهای فیروزهای و معرق ایرانی هستند. استفاده از بتن سفید در آن زمان کار جدید و مدرنی در ایران بوده است.
یکی از جالب‌ترین ویژگی‌های برج آزادی این است که فضاهای مختلف برج محدود نشده‌اند و از طریق روزنه و شکاف با سایر بخش‌ها و حتی آسمان و بیرون از برج، ارتباط بصری دارند. به این ترتیب؛ هروقت به بالای سرتان نگاه کنید، فضا و روزن کوچکی به طبقه بالایی خواهید دید که در همه طبقه‌های برج به چشم می‌خورد و به شیوه‌های مختلفی به فضاهای بالاتر می‌رسند
داخل برج آزادی
فضای داخلی برج آزادی دارای دو طبقه است که یکی بالای قوس طاق اصلی و دیگری زیر گنبد قرار دارد و امکان دسترسی به آن‌ها با آسانسور فراهم شده است. زیر برج نیز چهار طبقه در اعماق زمین طراحی و ساخته شده‌اند. در واقع علاوه بر ایفای نقش المان شهری یا به عبارتی نماد پایتخت توسط فضای خارجی برج آزادی، معماری فضای داخلی آن نیز به دلیل برخورداری از فضاهای مختلفی نظیر گالری، کتابخانه، سالن‌های چند منظوره و… بسیار کاربردی است
بخش های مختلف برج آزادی
برج آزادی چهار طبقه دارد که هریک بخش‌های مختلفی را در خود جای داده‌اند.
وروی برج آزادی پنج متر پایین‌تر از سطح زمین و در حیاطی روباز قرار دارد که به طبقه زیرزمین منتهی می‌شود؛ جایی که شما را به درِ ضلع شمالی، نگهبانی، بلیط‌فروشی، درِ ضلع جنوبی و سالن تشریفات، درِ ضلع شرقی و سالن ایران‌شناسی می‌رساند. در گذشته ورود به برج از طریق درهای سنگی انجام میشد که هر لگه ۳٫۵ تن وزن داشت؛ اما امروزه از درهای شیشه‌ای استفاده می‌شود.
طبقه زیرزمین
سالن ایران‌شناسی
سالن ایران‌شناسی به‌منظور آشنایی با ویژگی‌های اقلیمی، فرهنگی و اقتصادی استان‌های مختلف ایران شکل گرفته است. این سالن ۱,۱۲۲ متر مربعی با ماکتی از استان‌های مختلف کشور نشانه‌گذاری شده و شامل مسیری U شکل روی نقاله‌های متحرک است که تصاویر حجمی و طرح‌های مختلف از مراکز تاریخی، مذهبی، صنعتی و… کشور را در بر دارد و از طریق این تسمه نقاله می‌توان در عرض ۱۵ تا ۲۰ دقیقه، کل ایران را گشت .
در شمال ماکت، آب‌نمایی زیبا به‌عنوان دریای خزر و در قسمت جنوبی حوضچه‌ای دیدنی به نشانه خلیج‌فارس و بخشی از دریای عمان خودنمایی می‌کنند. بازدیدکنندگان با قرار گرفتن روی یک نقاله می‌توانند روی این ماکت حرکت کنند و در مسیر بازگشت، شاهد چهار پرده نمایش بزرگ باشند که فیلم‌هایی از آثار فرهنگی و صنایع دستی ایران را به نمایش می‌گذارند
سالن تشریفات
سالن تشریفات برای پذیرایی از مهمان‌ها در نظر گرفته شده بود که بیشتر دعوت‌شدگان به برنامه‌های برج آزادی در این محل مورد پذیرایی قرار می‌گرفتند. از ویژگی‌های این سالن می‌توان به وجود نقش و نگارهای ایرانی زیبا روی بدنه بتنی و تزیینات سقف اشاره کرد.
.
گذرگاه پیشینیان
گذرگاه پیشینیان پس از سالن ایران‌شناسی قرار گرفته است و شامل چندین ویترین می‌شود که به نمایش دوره‌ای اشیای مختلف تاریخی و آثار هنرمندان اختصاص دارد. این بخش در راهروی ورودی برج آزادی واقع شده است و فرم معماری خاص و درب‌های سنگی از ویژگی‌های جذاب آن محسوب می‌شوند. نورپردازی این راهرو باعث شده است که فضاهای ارتباطی در معماری کهن ایران، دهلیزها و سردابه‌های قدیمی در ذهن تداعی شود
تالار آینه
تالار آینه دارای ۱۲ غرفه در دو طرف است که طرح‌های حجمی و تصاویر نمادین، شهرسازی، حیات وحش، صنعت نفت، محیط زیست و ورزش را به نمایش می‌گذارد. در طراحی این ویترین‌ها از آینه استفاده شده است که باعث می‌شود آن‌ها خیلی بزرگ‌تر از اندازه واقعی‌شان به نظر برسند و از همین رو به آن تالار آینه می‌گویند. از ویژگی‌های درخور توجه این بخش، فضای نمایشگاهی آن است که به آثار شاخص هنرمندان، برگزاری نمایشگاه‌های مختلف صنایع دستی اقوام ایران و کارگاه‌های آموزش هنری اختصاص دارد. تالار آینه از ضلع شمالی به نگارخانه اقوام، از ضلع شرقی به کتابخانه و از ضلع جنوبی به بخش اداری منتهی می‌شود.
نگارخانه اقوام
نگارخانه اقوام در واقع راهرویی به‌شکل نیم‌دایره با هشت ویترین است که برای نمایش اشیای مردم‌شناسی و صنایع دستی ایران به کار می‌رود. بازدیدکنندگان با عبور از این راهرو می‌توانند به پایگاه دانستنی‌ها و سالن نمایش دسترسی داشته باشند.
نگارخانه بوستان
نگارخانه بوستان که در مجاورت کتابخانه قرار دارد، نگارخانه اصلی برج آزادی به شمار می‌رود و سالنی وسیع با نورگیری بزرگ است. این فضای دنج و آرام برای نمایش آثار تجسمی و کارگاه‌های آموزشی هنری استفاده می‌شود
کتابخانه
کتابخانه برج آزادی با مساحتی حدود ۲۰۰ مترمربع، ۱۱ هزار جلد کتاب دارد که شامل ۲۰۰۰ کتاب ارزشمند مرجع و کتب دیگری در موضوعات مختلف معماری، زبان‌شناسی، تاریخ و ادبیات به زبان‌های فارسی، انگلیسی و فرانسه می‌شود. اعضای کتابخانه علاوه بر کتبی که ذکر شد، می‌توانند از بخش نشریات ادواری نیز استفاده کنند که نشریات مختلف کشور به‌صورت روزانه در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد .
طبقه اول
طبقه اول با سطح زمین ۲۳ متر فاصله دارد و از آن برای تعویض آسانسور استفاده می‌کنند و چیزی برای بازدید ندارد. دو دیوار بتونی کج با پنجره‌های کوچک در اینجا وجود دارد؛ همان پنجره‌های آبی‌رنگی که از زیر طاق آزادی مشخص هستند. قوس اصلی و دو قوس شرقی و غربی برج، این طبقه را احاطه کرده‌اند و کاشیکاریهای پرطاووسی نمای برج در پشت دیواره‌های شیبب‌دار آن خودنمایی می‌کنند
طبقه دوم
طبقه دوم در ارتفاع ۳۳ متری از سطح میدان آزادی قرار دارد و گنبدی بتنی با طرح شمسه در میانه آن به چشم می‌خورد که نور طبقه اول و دوم برج را تامین می‌کند. جالب اینکه برای اولین بار در ایران از بتن مسلح سفیدرنگ برای دیوار و سقف این برج استفاده شده است. در این طبقه می‌توانید به تماشای معماری داخلی برج آزادی بنشینید و از همنشینی معماری سنتی و مدرن لذت ببرید؛ به‌ویژه سقف آن که شما را به یاد مسجد شیخ لطف الله اصفهان می‌اندازد. از طبقه دوم برای نمایش عکس‌های تاریخی استفاده می‌شود
طبقه سوم
طبقه سوم در ارتفاع ۳۹٫۵ متری از سطح میدان قرار دارد و جذابیت آن به شکاف‌های مستطیلی و عمودی است که از بادگیرهای ایرانی گرفته شده است. پنجره‌های لانه زنبوری آن نیز دید خوبی به پایتخت دارند و یادآور جایگاه دیده‌بان‌های قلعه‌های قدیمی هستند
در نهایت هم پشت بام برج قرار دارد که گنبد زیبایی از بالاترین سطح برج بیرون زده است و از طبقه سوم برج شروع می‌شود و تا ارتفاع ۴۶٫۲۵ متری امتداد می‌یابد. این گنبد مزین به کاشی‌کاری فیروزهای است که در معماری مقابر و امام‌زاده‌ها شاهد آن هستیم.